Historia Katedry
Z dniem 1 października 2019 roku powołano do życia Katedrę Historii Skandynawii i Europy Środkowo-Wschodniej, będącą bezpośrednią następczynią Zakładu Historii Krajów Bałtyckich.
Powołanie do życia Zakładu Historii Krajów Bałtyckich (ZHKB) w ramach Instytutu Historii i Archiwistyki związane jest z działalnością naukową i dydaktyczną profesora Andrzeja Radzimińskiego, który doprowadził do utworzenia tej jednostki badawczej w dniu 1 lutego 2013 r.
ZHKB tworzą wcześniej istniejące Zakład Historii Kościoła oraz Zakład Historii Krajów Skandynawskich. Początki działalności tego pierwszego sięgają 1997 roku, kiedy to z inicjatywy prof. A. Radzimińskiego powstała Pracownia Społecznych Dziejów Kościoła w Średniowieczu, zreorganizowana następnie w 2000 roku w Zakład Historii Kościoła istniejący do 31 stycznia 2013 i przekształcony ostatecznie w ZHKB. W momencie powołania do życia ZHKB dołączyli do niego pracownicy i doktoranci prowadzący wcześniej swoje badania w ramach Zakładu Historii Krajów Skandynawskich. Zakład Historii Krajów Skandynawskich powstał 1 czerwca 2006 r. Został wyłoniony z Zakładu Historii Nowożytnej i Historii Krajów Skandynawskich, którym kierował prof. dr hab. Janusz Małłek. Od początku istnienia w Zakładzie Historii Krajów Skandynawskich zatrudnione były dwie osoby: kierownik Zakładu – dr hab. Emilia Denkiewicz-Szczepaniak, prof. UMK i adiunkt – dr Magda Gawinecka-Woźniak. Główne kierunki badawcze pracowników Zakładu dotyczyły historii Skandynawii, przede wszystkim w XX wieku oraz stosunków politycznych, gospodarczych i kulturalnych między Polską a państwami skandynawskimi w XX wieku.
Kierownik Zakładu, prof. Andrzej Radzimiński prowadzi wykłady z historii średniowiecznej Europy Środkowo-Wschodniej, nauk pomocniczych historii, historii Kościoła i duchowieństwa w Polsce i państwie Zakonu Krzyżackiego w Prusach, dziejów kobiet w średniowieczu, na studiach stacjonarnych w ramach Wydziału Nauk Historycznych oraz seminaria magisterskie. Do tej pory wypromował 70 magistrów oraz pięciu doktorów:
1. „Biskup Jakub z Kurdwanowa herbu Syrokomla (1396-1425)” – dr Leszek Zygner
2. „Duchowieństwo kapituły katedralnej gnieźnieńskiej w świetle metryki z lat 1408-1448” – dr Marta Czyżak
3. „Sambijska kapituła katedralna w latach 1285-1525” – dr Radosław Biskup
4. „Kapituły kolegiackie metropolii gnieźnieńskiej w średniowieczu. Geneza-organizacja-funkcjonowanie” – dr Magdalena Bilska-Ciećwierz
5. „Benedyktynki toruńskie w latach 1311-1772. Uposażenie-zarząd gospodarką klasztorną-dochody” – dr Jolanta Kurek
Kierownik ZHKB dziewiętnastokrotnie był powoływany na recenzenta w przewodach doktorskich: w 1998, 2002 i 2004 r. na UMK w Toruniu, trzykrotnie (dwukrotnie w 1999 oraz ponownie w 2002 r.) na Katolickim Uniwersytecie Lubelskim, w 2000 r. na Uniwersytecie Wrocławskim i dwukrotnie na Uniwersytecie Łódzkim, w 2001 r. na Uniwersytecie Adama Mickiewicza w Poznaniu oraz Uniwersytecie Rzeszowskim, w 2002 i 2004 r. na Akademii Bydgoskiej, w 2005 i 2006 na Uniwersytecie Kazimierza Wielkiego, natomiast w 2003 oraz w 2006 i 2007 na Uniwersytecie Jagiellońskim, natomiast w 2003 r. na Uniwersytecie Opolskim. Czterokrotnie był recenzentem w przewodach habilitacyjnych (PAT w Krakowie, dwukrotnie Akademia Bydgoska oraz Pomorska Akademia Medyczna w Szczecinie). Ponadto był dwukrotnie powoływany na recenzenta we wnioskach o tytuł profesora (UJ w Krakowie i Akademia Pedagogiczna w Krakowie).
Działalność badawcza prof. Andrzeja Radzimińskiego koncentruje się przede wszystkim na historii Kościoła w Polsce średniowiecznej z poważnym uwzględnieniem wątków porównawczych dotyczących funkcjonowania Kościoła w Europie Zachodniej, a szczególnie w Rzeszy Niemieckiej. Związane jest to z rozpoczętymi na większą skalę badaniami prozopograficznymi duchowieństwa katedralnego i kolegiackiego w Polsce średniowiecznej. W latach 1996-1998 był bowiem kierownikiem grantu Komitetu Badań Naukowych grupującego historyków uniwersyteckich oraz Akademii Nauk z Krakowa, Poznania, Warszawy i Torunia pt. „Środowiska społeczne kapituł katedralnych i kolegiackich w Polsce średniowiecznej. Pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej”. Efektem tych badań był tom studiów pt. „Duchowieństwo kapitulne w Polsce średniowiecznej i wczesnonowożytnej. Pochodzenie i funkcjonowanie elity kościelnej, Toruń 2000.” Równocześnie stworzył koncepcję dydaktyczną specjalizacji „Historia Kościoła w Polsce”, (funkcjonującej w latach 2007-2010 jako specjalność „Historia chrześcijaństwa”), realizowanej w Instytucie Historii i Archiwistyki UMK. Obecnie badania prof. A. Radzimińskiego dotyczą głównie dziejów Kościoła i duchowieństwa w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach.
Oprócz głównego nurtu badań związanego z dziejami Kościoła w dorobku prof. Radzimińskiego znajdują się także prace warsztatowe związane z szeroko rozumianą historią średniowiecza oraz naukami pomocniczymi historii, tj. szczególnie dyplomatyką, genealogią, chronologią, edytorstwem źródeł i archiwistyką oraz rozprawy z dziejów państwa i zakonu krzyżackiego w Prusach.
Prof. A. Radzimiński prowadził liczne badania w ośrodkach zachodnioeuropejskich badania podczas miesięcznego stypendium na Uniwersytecie w Wiedniu w ramach wymiany kulturalnej między Polską i Austrią. Kwerendę w bibliotekach i archiwach wiedeńskich kontynuował w latach 1992-1993, gdzie przebywał łącznie dwa miesiące na zaproszenie Profesor Karoliny Lanckorońskiej. W 1993 r. oraz ponownie w 1995 r. otrzymał zaproszenia na miesięczne stypendia do Moguncji, gdzie prowadził badania w Institut für Europäische Geschichte. Abteilung Religionsgeschichte. W 1994 r. przebywał natomiast na dwumiesięcznym stypendium w Max-Planck-Institut für Geschichte w Getyndzie na zaproszenie Prof. O. G. Oexle, gdzie nawiązał współpracę naukową z programem badawczym „Germania Sacra” kierowanym wówczas przez dr Irene Crusius. W jej efekcie został włączony do zespołu opracowującego „Leksykon katedr i kolegiat w średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej oraz diecezjach sąsiednich”, przygotowując do wydania „Leksykon katedr i kolegiat w archidiecezji gnieźnieńskiej do 1500 r.” w ramach renomowanej serii „Studien zur Germania Sacra”.
Efektem aktywnej współpracy międzynarodowej były kontakty z nieistniejącym już Instytutem Maxa Plancka w Getyndze a UMK, które zaowocowały podpisaniem umowy w sprawie wspólnego wydawania serii „Prussia Sacra”, której redaktorem wspólnie z prof. Helmutem Flacheneckerem oraz z dr Nathalie Kruppa został Andrzej Radzimiński. Projekt „Prussia Sacra” nawiązuje do realizowanego od wielu już lat w Instytucie Historycznym Maxa Plancka w Getyndze projektu „Germania Sacra”, którego celem jest systematyczne opracowanie wszystkich instytucji Kościoła Rzeszy (a więc biskupstw, klasztorów oraz kapituł), począwszy od ich założenia w okresie średniowiecza, aż do reformacji, względnie ich sekularyzacji. Projekt ten stwarza podstawy do dalszych, pogłębionych badań nad dziejami osób, historią organizacji tych kościelnych instytucji i ich gospodarką, a także nad zagadnieniami wykształcenia oraz religijności. Obszar średniowiecznej Rzeszy Niemieckiej określają granice z około 1500 r., z wyłączeniem Włoch i Burgundii. Pierwsze inicjatywy historyczno-statystycznego opracowania biskupstw i klasztorów, które znajdowały się na tym obszarze, pojawiły się już w XVI w. Jednak inicjatywa ta, która już wówczas była określana mianem „Germania Sacra”, nie pozwalała – z powodu swojej różnorodności – na uznanie jej za jednolity projekt badawczy. Również niepowodzeniem zakończyły się próby mające na celu współpracę w tym zakresie różnych badaczy. Do dziś w ramach serii „Prussia Sacra” ukazały się trzy tomy:
1. Mario Glauert, Das Domkapitel von Pomesanien (1284-1527), Thorn 2003
2. Radosław Biskup, Das Domkapitel von Samland (1285-1525), Thorn 2007
3.Marc Jarzebowski, Die Residenzen der preussischen Bischöfe bis 1525, Thorn 2008
Pracownicy Zakładu Historii Kościoła są członkami towarzystw naukowych oraz kolegiów redakcyjnych prestiżowych czasopism historycznych. Prof. Andrzej Radzimiński jest od 1996 członkiem pięcioosobowego kolegium redakcyjnego czasopisma mediewistycznego wychodzącego w językach kongresowych – Quaestiones medii aevi novae (do dzisiaj ukazało się 14 tomów). W latach 2000-2004 pełnił funkcję przewodniczącącego sekcji Historii Komitetu Badań Naukowych. W 2003 r. został ponownie powołany na członka Komisji Historii Porównawczej Kościołów KNH PAN. Ponadto jest członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Historische Kommission für ost- und westpreußische Landesforschung oraz Internationale Historische Kommission zur Erforschung des Deutschen Ordens. Dr Leszek Zygner jest członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu, Polskiego Towarzystwa Historycznego oraz redakcji czasopisma „Ziemia Zawkrzeńska” wydawanego przez Stację Naukową im. St. Herbsta. Dr Radosław Biskup jest członkiem Towarzystwa Naukowego w Toruniu. Zasiada również w redakcjach czasopism „Zeitschrift für die Geschichte und Altertumskunde Ermlands” oraz „Wiadomości Historyczne z wiedzą o społeczeństwie” W ciągu trzech lat istnienia Pracowni Społecznych Dziejów Kościoła w Średniowieczu (1997-1999) jej pracownikami byli: prof. Andrzej Radzimiński (kierownik Pracowni), dr hab. Teresa Borawska (obecnie w Zakładzie Historii Średniowiecza) oraz dr hab. Jan Wroniszewski (obecnie kierownik Zakładu Nauk Pomocniczych Historii). W 1999 roku pracownikiem Pracowni został dr Leszek Zygner. W ciągu ponad dziesięciu lat istnienia Zakładu Historii Kościoła (2000-2012) jego pracownikami są i byli: prof. dr hab. Andrzej Radzimiński (obecny kierownik Zakładu), dr hab. Elżbieta Alabrudzińska, prof. UMK (adiunkt w latach 2000-2006; obecnie pracująca na Wydziale Politologii i Stosunków Międzynarodowych), dr Leszek Zygner (adiunkt od 2000 r.), dr Radosław Biskup (adiunkt od 2005 r.) oraz dr Krzysztof Kwiatkowski (adiunkt od 1 stycznia 2012).
Pracownicy Zakładu Historii Krajów Bałtyckich wraz ze słuchaczami studiów doktoranckich realizują obecnie szereg projektów badawczych w ramach działalności statutowej Instytutu Historii i Archiwistyki:
1. „Parafie w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach w latach 1243-1525”: celem projektu jest jak najbardziej optymalna rekonstrukcja sieci parafialnej na terenie czterech diecezji pruskich oraz archidiakonatu pomorskiego. Terytorialnie projekt obejmuje więc tereny należące do metropolii gnieźnieńskiej (diecezja włocławska) oraz ryskiej (diecezje chełmińska, pomezańska, warmińska i sambijska). Założeniem jest jednakże nie tylko odtworzenie kształtu sieci parafialnej, ustalenie specyfiki diecezjalnej w tym zakresie i weryfikacja dotychczasowych danych. Badania prowadzone w ramach projektu mają na celu zebranie jak największej liczby informacji na temat: uposażenia parafii, wezwania, budynku kościoła parafialnego (fabricae ecclesiae; stan techniczny, relikwie, ołtarze, utensylia i paramenty, księgozbiory, dzwony, etc. ), okręgu parafialnego (kościoły filialne, kaplice, wsie, wikarie, etc.), duchowieństwa parafialnego (plebani, wikariusze, altaryści) i świeckich (witrycy, dzwonnicy, etc.). Założeniem projektu jest stworzenie multimedialnej bazy danych na stronie projektu (www.parafie.umk.pl), z łatwym w obsłudze interfejsem oraz wyszukiwarką, umożliwiającą wyszukiwanie pożądanych parafii. (prof. A. Radzimińki)
2. „Kobieta w czasach średniowiecza i na progu nowożytności”: przedmiotem badań jest przedstawienie prawnych podstaw funkcjonowania kobiet przynależących do różnych grup społecznych w różnych krajach Europy. Istotny aspekt stanowią zagadnienia związane z małżeństwem, wdowieństwem, działalnością zarobkową kobiet. Projekt obejmuje również kwestie analizę różnych typów postaci kobiecych – Żydówki, heretyczki, czarownicy, kobiety modlącej się, grzesznej. Wreszcie ubiór kobiet średniowiecznych ich imiennictwo oraz relacje z duchowieństwem. (prof. A. Radzimiński)
3. „Piętnastowiecza księga formularzowa z Uppsali”: Celem projektu jest krytyczne opracowanie księgi formularzowej w postaci edycji źródłowej w ramach współpracy z Krajowym Archiwum Głównym w Poczdamie, reprezentowanym przez prof. dra Mario Glauerta (dr Radosław Biskup)
4. „Episkopat kościelnej prowincji ryskiej w średniowieczu (XII-XVI w.)”: Celem jest analiza mechanizmów kształtowania się grupy duchownych w powiązaniu z powstawaniem organizacji kościelnej metropolii ryskiej, uzyskanie zbiorowego obrazu tej grupy wysokich duchownych przy pomocy narzędzi prozopograficznych oraz przedstawienie kwestii relacji między episkopatem a centrami świeckiej władzy terytorialnej w Prusach i w Inflantach. (dr Radosław Biskup)
5. „Kapituła katedralna w Chełmży 1251-1466”: Celem projektu jest studium prawno–ustrojowe i prozopograficzne chełmżyńskiej kapituły katedralnej. Pierwsza z nich prezentowałaby takie zagadnienia jak: fundacja kapituły, inkorporacja do zakonu krzyżackiego, ustrój, struktura i uposażenie kapituły. Część druga zawierałaby natomiast szczegółową analizę prozopograficzną oraz słownik biograficzny kapituły chełmżyńskiej. (mgr Radosław Krajniak)
6. „Nauczanie kaznodziejskie późnego średniowiecza w świetle postylli Jarosława ze Śremu i Mikołaja de Murzinowo”: celem projektu jest analiza zbiorów kazań – ich treści, powiązań retoryczno- ideowych, narzędzi i sposobów perswazji, a w ostateczności przedstawienie ich w kontekście szerszych przemian kaznodziejstwa Europy Środkowo- Wschodniej. Analiza treści umożliwi skategoryzowanie poruszanych tematów i poszukanie analogii oraz cytatów z innych dzieł. Podstawowym źródłem są postylle ze zbiorów Biblioteki Wyższego Seminarium Duchownego w Pelplinie: Parva postilla epistolarum dominicalium hiemalium Jarosława ze Śremu (1403r.), występująca w rękopisie razem z postyllą Mateusza z Legnicy oraz Sermones de tempore dicti postilla pauperum Mikołaja de Murzinowo (1420 r). (mgr Kamila Nowak)
7. „Benefaktorzy i ich nadania dla instytucji kościelnych na Kujawach w średniowieczu”: celem pracy jest przedstawienie przyczyn oraz rozmiaru działalności fundacyjnej, jaka miała miejsce na Kujawach. Podczas pisania pracy zostanie przeprowadzona analiza dokumentów przedstawiających nadania. Prócz tego stworzone zostaną krótkie biogramy benefaktorów występujących w nadaniach oraz zaprezentowane będą pokrótce instytucje kościelne występujące na Kujawach w średniowieczu. Natomiast analiza nadań ma za zadanie odpowiedzenia przynajmniej częściowo na pytania dotyczące motywów przekazywania jakichkolwiek dóbr oraz jakie grupy społeczne były najbardziej zaangażowane w proces fundacyjny. (mgr Aleksandra Jelińska)
8. „Duchowni miejscy w społeczeństwie średniowiecznych Prus (na tle porównawczym)”: Celem projektu jest próba odpowiedzi na pytanie o rolę średniowiecznego duchowieństwa niższego w społeczności miejskiej. Analiza zostanie przeprowadzona w oparciu o państwo zakonu krzyżackiego w Prusach, aczkolwiek szerokie ujęcie porównawcze pozwoli być może zarysować wstępne wnioski o charakterze ogólnym. Funkcjonowanie kleru w przestrzeni miejskiej zostanie zaprezentowane na kilku płaszczyznach: 1. wypełnianie obowiązków duszpasterskich i liturgicznych, 2. sytuacja majątkowa, 3. obszary interakcji ze społecznością miejską, 4. integracja w obręnie grupy miejskiego kleru. (mgr Marcin Sumowski)
ZHKB, kontynuujący tradycje Zakładu Historii Kościoła, może pochwalić się poważnymi dokonaniami badawczymi oraz dydaktycznymi. Pod kierunkiem prof. A. Radzimińskiego zostało do tej pory obronionych około 70 prac magisterskich oraz pięć wspomnianych już wcześniej prac doktorskich. Pracownicy Zakładu Historii i Archiwistyki sprawują pieczę naukową nad Studenckim Kołem Naukowym Historyków Kościoła.
Publikacje książkowe (monografie oraz edycje źródłowe) pracowników Zakładu Historii Kościoła:
1. Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I poł. XVw. Studium prozopograficzne, t.1 Prałaci, Toruń 1991, ss. 236.
2. Prałaci i kanonicy kapituły katedralnej płockiej w XIV i I poł.XVw. Studium prozopograficzne, t.2 Kanonicy, Toruń 1993, ss. 175.
3. Katalog dokumentów i listów krzyżackich Archiwum Państwowego w Toruniu, t.1(1251-1454), Warszawa 1994, ss. 148 (wspólnie z J. Tandeckim).
4. Duchowieństwo kapituł katedralnych w Polsce XIV i XV w. na tle porównawczym. Studium nad rekrutacją i drogami awansu, Toruń 1995, ss. 312.
5. Katalog dokumentów i listów krzyżackich oraz dotyczących wojny trzynastoletniej t.2 (1454-1525), Warszawa 1998, ss. 184 (przygotowany wspólnie z J. Tandeckim).
6. Biskupstwa państwa krzyżackiego w Prusach XIII-XV w. Z dziejów organizacji kościelnej i duchowieństwa, Toruń 1999.
7. Katalog dokumentów i listów królewskich z Archiwum Państwowego w Toruniu (1345-1795), Warszawa 1999 (wspólnie z J. Tandeckim).
8. Życie i obyczajowość średniowiecznego duchowieństwa, Warszawa 2002.
9. Kościół w państwie zakonu krzyżackiego w Prusach 1243-1525. Organizacja-uposażenie-ustawodawstwo-duchowieństwo-wierni, Malbork 2006.
10. Chrystianizacja i ewangelizacja Prusów, Toruń 2008 (drugie wydanie w 2011 r.)
11. Kirche und Geistlichkeit im Mittelalter. Polen und der Deutsche Orden in Preussen, Toruń 2011.
12. Kobieta w średniowiecznej Europie, Toruń 2012.
13. Kościół i duchowieństwo w średniowieczu. Polska i Zakon Krzyżacki w Prusach, Toruń 2012.
Dr Leszek Zygner:
1. Historia parafii mławskiej, Toruń 1995.
2. Hitlerowski obóz przesiedleńczy w Toruniu przy ul. Bażyńskich (1941-1943), Toruń 1996.
3. Biskupa Adolfa Piotra Szelążka koncepcja teologii (studium historyczno-teologiczne), Toruń 1998.
4. Mława – miasto pogranicza, Ciechanów 2002.
1. Das Domkapitel von Samland (1285-1525), Thorn 2007.
Bibliografia:
Radosław Biskup, Zakład Historii Kościoła – rys historyczny, w: Instytut Historii i Archiwistyki Uniwersytetu Mikołaja Kopernika w Toruniu (1945-2011). Dzieje zakładów i główne kierunki badań, red. J. Kłaczkow, Toruń 2011, s. 101-108 (Homines et historia XI).